YELKENKANAT İLE TERS SAPMA
Yelkenkanat ile ters sapma hepimizin uçuşta başına gelen bir olaydır. Peki aerodinamik açıdan neden sapma olur?
Hepimizin başına gelen ve nedenini pek azımızın bildiği bu olayı açıklamanın ve üzerine düşünmenin uçuşumuzda bir farkındalık yaratacağını düşünürek freeflightadvice.com adresinde Ryan VOIGHT tarafından yazılmış makaleden büyük oranda faydalanarak bu yazıyı hazırladım. Böylece kendisine asılı bir şekilde uçtuğumuz hava aracının karakterini biraz daha iyi anlamış olmamızın, bütün yelkenkanat pilotlarının menfaatine olacağını düşünüyorum.
Öncelikle sapma nedir sorusunu cevaplayalım. Uzay 3 boyutlu olduğuna göre bütün cisimler uzayda 3 boyutlu konuma sahiptir ve 3 boyutta yer değiştirirler. Buna bağlı olarak hava araçları 3 eksende haraket eder. Bunlar sapma,yunuslama ve yatış eksenidir.
Yelkenkanatın (deltakanat) tepe borusundan aşağı doğru bir şiş geçirdiğinizi hayal edin.Bu şişi kendi ekseni etrafında döndürdüğünüzde yelkenkanatın yaptığı haraket sapmadır.
Şişi yelkenkanatın burun kısmından geriye doğru sapladığınızı hayal edin, ve gene döndürün. Bu hareketin ismi yatıştır.
Şişi yelkenkanatın bir kanat ucundan diğerine doğru sapladığınızı hayal edin. Döndürdüğünüzde bu hareketin ismi yunuslamadır.
Yelkenkanat ile ters sapma ise, yelkenkanatın burnunun uçuş istikametine göre sağa veya sola dönmesidir.
Uçuşta yelkenkanat ile ters sapma , türbülans nedeniyle olabileceği gibi genellikle pilotun verdiği kumandalardan dolayıdır. Yelkenkanatla iki eksende kumanda verebiliriz , bunlar yunuslama ve yatış eksenidir. Fakat aynı zamanda istemeden sapma kumandası da veririz. Konunun fazla derinine inmeden şöyle izah edelim. Yelkenkanat pilotu bir tarafa yatış kumandası verdiğinde aksi tarafa sapmaya neden olur. Sağa yatış kumandası sola sapmaya , sola yatış kumandası sağa sapmaya neden olur.
Bu konu bir kenarda dursun, konuya paralel bir başka konu olan pilot kaynaklı salınımı inceleyelim. Pilot kaynaklı salınımın klasik örneği , kanat bir tarafa sapma yapar( aynı zamanda aksi tarafa yatış) ve pilot bu salınımı sağa sola haraket ederek düzeltmeye çalışır.
Peki salınım ilk olarak nerede başlar? Türbülans veya pilot kumandasıyla başlamış olabilir tabiki peki neden devam eder?
Yelkenkanatlar onlara kolay kumanda verebilmemiz için stabil olmayan şekilde yapılmıştır. Bazı yelkenkanatlar ise diğerlerine göre daha az stabildir. Bir defa başladığı zaman , bazı yelkenkanatlar bu yatış/sapma döngüsüne devam etmeye daha yatkındır. Belki bu salınımı pilot başlatmış olabilir ama artık kendi kendine bu salınım devam ediyorsa bu artık pilot kaynaklı değildir. Pek çok yelkenkanatta bu olay birkaç salınım döngüsünden sonra son bulacaktır. Pilot kaynaklı salınıma bir örnek vermek gerikirse , yelkenkanat sağa sapma yapar , içgüdüsel olarak pilot sola yatış verir ve yelkenkanat daha fazla sağa sapar. Aerodinamik olarak yelkenkanat uçuş istikametine dönecek şekilde tasarlanmış olması neticesinde , kanatın tekrar istikametine dönme momenti , olması gereken istikameti aşarak aksi istikamete taşar. Bu sefer pilot sola yatışa kumanda vermişken , kanat sola sapma durumuna geçer. Pilot bu sefer hemen sağa yatış verir bu sefer kanat iyice sola sapar, ve bu şekilde döngü devam eder.
Pekala , artık sapmanın neden ve nasıl olduğunu bildiğimize göre bunu düzeltmek için ne yapmalıyız?
Cevap , çoğu zaman hiçbirşey yapmamaktır. Sapma ,yukarıda tanımladığımız gibi yelkenkanatın burnunun uçuş istikametinden farklı istikameti göstermesidir. Aerodinamik olarak yelkenkanat uçuş istikametine kendisi dönecektir. Eğer şiddetli bir sapma salınımı varsa trim süratine yavaşlamak büyük ihtimalle bu durumu giderecektir. Dönüşe girmekte bu durumun giderilmesinde yardımcı olabilir.
Tabi bu durumla karşılaşmamak için dikkat etmemiz gereken hususlar vardır. Ani ve derin kumandalar , yumuşak kumandalar göre daha fazla sapmaya neden olur. Eğer yelkenkanatınız sapma yapmaya eğimli ise kumandalarda daha yumuşak olmalısınız. Aynı zamanda , yelkenkanatınızın bazı süratlerde ve Vg ayarlarında yatış ve sapma senkronizasyonu olmayabilir. Yerden yeterli yükseklikte farklı sürat ve Vg ayarlarında yatış haraketleri yaparak, kanatınızın hangi durumlarda sapma yaptığını keşfedebilirsiniz. Bu sizin ne zaman sapma beklemeniz gerektiğini öğrenmenizi sağlar.
Dikkat edilmesi gereken bir diğer şey, derin yatış ve dalış kumandasının birarada kullanılması sapmaya neden olacaktır.
Hepimizin uçuşunda öyle bir kısım varki bütün bu anlatılanların önem kazandığı. Bu kısım iniş kısmıdır. Bazen başkasını iniş yaparken seyrederken , yelkenkanatı zar zor kontrol ettiğini görürsünüz. Bunun iki nedeni vardır
- Son yaklaşmamızda genellikle bir dönüş vardır.
- Her zaman ektra süratle yaklaşmaya gireriz.
Bazen söz konusu durum sadece pilotun yelkenkanatın yüksek hızlarda kumandalara ne kadar hassas olduğunu akıldan çıkarıp, gereğinden fazla kumanda vermesidir. Fakat bazı durumlarda son yaklaşmaya dönüşümüz esnasında ters sapma meydana gelebilir. Son yaklaşmaya dönüş koordineli ve yumuşak olmayabilir ve ters sapmaya neden olur.
Bu durumda yapılacak en iyi şey hiçbir şey yapmamaktır. Palye esnasında yelkenkanat stabilitesi sayesinde bu sapma hareketini kendiliğinden düzeltecektir. Oluşan sapmayı düzeltmek için durmadan kumanda vermek, durumu daha kötü hale getirebilir. Aşağıdaki fotoğraflarda pilotun yaşadığı hafif derece ters sapma hareketini gözlemleyebilirsiniz.
Resimlerde pilot salınımla sonuçlanan alçak ve yavaş bir dönüş yapıyor. İlk resimde yelkenkanat sola yatış ve sağa sapma yapıyor. İkinci resimde sola sapma yapıyor. Üçüncü resimde sağa sapma yapıyor. Dördüncü resimde kanat iyi pozisyonda ortalanmış biçimde. Fakat beşinci resimde hala biraz salınım var ve inişte bir kanadın aşağıda kalmasına neden oluyor. Bu resimlerdeki salınım oldukça hafif düzeyde. Fakat genede az çok görebiliyoruz. Hava aracının stabil olması biraz zaman alabiliyor.Sapma yelkenkanat uçuşlarını gözlemlediğinizde ne kadar çok yaygın olduğunu göreceğiniz bir olay. Özellikle inişleri gözlemleyerek yelkenkanat ile ters sapmaları görebilirsiniz. İleri düzey yelkenkanatlarda sapma olma olasılığı daha yüksek çünkü, sapma etkisini azaltacak geri sürüklenmeleri azdır ve kanat uçlarının daha ağır olması nedeniyle sapma ekseninde oluşan moment daha fazla salınıma neden olur. Aynı zamanda kumanda verdikten sonra yelkenkanatın tepki verme süresi ileri seviye yelkenkanatlarda daha fazla olduğu için(yani ataletin fazla olması) salınımın bir başka nedenidir.
Yelkenkanatınızın yüksek irtifada sapma açısından nasıl davrandığını ölçün.Farklı sürat ve Vg ayarlarında denemeler yapın. Normal yatış pozisyonunda ve dik olarak test edin. Kayışlı dönüşler yapın ve ne olduğuna bakın. Başka pilotların yaptığı inişleri gözlemleyin. Bakalım sapma oluyor mu? oluyorsa veya olmuyorsa neden? Tüm bunları bilerek daha iyi bir yelkenkanat pilotu olacaksınız. Emniyetli uçuşlar dilerim!
